'راجا پرویز اشرف' نخست وزیر دولت پاكستان، یكشنبه 25 تیر (15 جولای) برای انجام سفر دو روزه رسمی و دیدار با مقامات عربستان عازم ریاض شد. پرویز اشرف دوشنبه با عبدالله بن عبدالعزیز پادشاه عربستان سعودی دیدار و درباره مسائل مربوط به روابط دوجانبه گفت وگو كرد. وی ضمن انجام مناسك عمره با پاكستانی های مستقر در عربستان نیز دیدار كرد. 'سید خورشید شاه' وزیر امور مذهبی پاكستان، راجا پرویز اشرف را در این سفر همراهی می كند. رسانه ھای خبری در پاكستان نوشتند: این اولین بار در تاریخ پاكستان است كه ھیات نخست وزیری این كشور برای سفر به خارج از افراد محدود تشكیل شده است.

نكته حائز اهمیت در سفر راجا پرویز اشرف آنست كه وی عربستان را اولین مقصد خارجی خود انتخاب كرده است. این امر به منزله اولویت و اهمیت عربستان در سیاست خارجی پاكستان به خصوص سیاست خارجی پرویز اشرف است . هر چند انجام مناسك حج عمره بخشی از سفر پرویز اشرف را تشكیل می دهد اما انجام این مناسك برای فردی كه در جایگاه یك نخست وزیر قرار گرفته است نمی تواند اولویت اصلی این سفر را به خود اختصاص دهد بنابراین اولویت اصلی سفر اشرف را باید در نكات دیگری جست كه می تواند با مایه های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی قابل تحلیل باشد. 'محمد نعیم خان' سفیر پاكستان در عربستان اعلام كرده است كه اولین سفر خارجی نخست وزیر پاكستان به كشور عربستان بیانگر روابط قوی دوستانه و برادرانه بین دو كشور است.

نكته دومی كه جنس روابط عربستان و پاكستان را آشكار می سازد سطح هیئت سفر كننده است. عالی ترین سطح از نمایندگان پاكستانی (نخست وزیر و وزیر فرهنگ) به ریاض سفر كرده و با عالی ترین مقام در عربستان (ملك عبدالله) دیدار كردند. بنابراین رویكردی كه در بین مقامات دو كشور وجود دارد علاوه بر بدنه دولت در سطوح عالی قابل مشاهده است. سال گذشته 'آصف علی زرداری' رییس جمهور پاكستان و 'یوسف رضا گیلانی' نخست وزیر سابق این كشور هر دو در فاصله كمتر از یك ماه به عربستان سفر كردند و با مقامات این كشور به خصوص پادشاه این كشور دیدار و گفتگو كردند.

به هر حال اكنون نوع نگاه در پاكستان به كشور عربستان نگاهی است كه از تداوم سیاست های قبلی اسلام آباد نسبت به ریاض حكایت دارد. نخست وزیر فعلی همانند مقامات سابق برای عربستان درجه ای از اهمیت قائل است كه در محاسبات سبب شده وی اولین سفر خارجی خود را به این كشور انجام دهد.

** شرایط مشابه در ریاض و اسلام آباد

----------------------------------------------------

اكنون در عربستان و پاكستان تقریبا فضای یكسانی وجود دارد. از یك سو دولت در دو كشور زیر فشار است. در عربستان دولت به دلیل دستگیری 'شیخ النمر' روحانی شیعه توسط نیروهای امنیتی با موج شدیدی از اعتراضات و راهپیمایی های گسترده مواجه است. شیخ نمر باقر آل نمر رهبر شیعیان شرق عربستان علیه فساد حاكم بر حكومت آل سعود سخنرانی كرده بود. در مقابل در پاكستان دولت به دلیل بازگشایی مسیر تداركاتی ناتو با اعتراضات میلیونی مردم مواجه است. گفته می شود اعضای 'كنفرانس دفاع پاكستان' كه ائتلافی متشكل از حدود 40 حزب مهم سیاسی و مذهبی پاكستان است، در ادامه اعتراض های خود علیه بازگشایی مسیر تداركاتی ناتو، به مرز چمن در مرز افغانستان رسیده و باعث بسته شدن مسیر تداركاتی ناتو شده اند.

از سوی دیگر در دو كشور عربستان و پاكستان احتمال تغییرات بسیار زیاد وجود دارد. در عربستان تحولات اساسی از احتمالات در مورد مرگ عبدالله ناشی می شود. خبر مرگ وی كافی است تا رسانه ها جولان دهند و تنش در حلقه های داخلی قدرت در عربستان شدید تر شود. نزاع بین شاهزاده هایی كه قرار است بعد از عبدالله جایگزین شوند پس از درگذشت 'نایف بن عبدالعزیز' ولیعهد سابق كاملا آشكار شد. اما تغییرات در پاكستان به گونه دیگری است. در پاكستان نوع رفتار رییس جمهور فعلی و انتخابات آینده می تواند در این تغییرات تعیین كننده باشد. یوسف رضا گیلانی نخست وزیر سابق پاكستان به دلیل عدم پیگیری اختلاس آصف علی زرداری رییس جمهور پاكستان و ارجاع این موضوع به دادگاه سوییس با رای دادگاه عالی پاكستان از سمت خود بركنار شد. این اولین باری بود كه قوه قضائیه در تغییر مقامات رده بالای پاكستانی مداخله می كرد. اكنون تصمیم و نوع اقدام نخست وزیر جدید می تواند آینده سیاسی وی را مشخص كند. از طرفی انتخابات در پاكستان نزدیك است لذا اگر پرویز اشرف اقدامی انجام دهد كه با استقبال عمومی مواجه شود ممكن است دوباره بتواند در آینده كابینه ای قوی با پشتوانه پارلمان داشته باشد.

** معادلات اقتصادی، سیاسی و فرهنگی

----------------------------------------------------

'اقتصاد' را می توان دال برتر سفر اشرف به عربستان دانست. زمانی كه بحث اقتصادی مطرح می شود باید به وضعیت اقتصادی دو كشور توجه كرد. اقتصاد عربستان و پاكستان را می توان با واژه 'عدم توازن' توضیح داد زیرا به همان میزان كه پاكستان كشوری بسیار فقیر است تا جایی كه بر اساس برخی از برآوردها و به گفته كارشناسان پاكستانی سالانه بیش از 450 هزار كودك در این كشور بر اثر سوء‌تغذیه جان خود را از دست می‌دهند؛ عربستان كشوری بسیار پروتمند است تا جایی كه گاهی ثروت اهمیت ذاتی خود را در این كشور از دست می دهد و به ابزار سیاست یا فرهنگ تبدیل می شود.

در تحلیل روابط عربستان و پاكستان اقتصاد دریچه ورود به سایر ابعاد از روابط دو جانبه این دو كشور است. به عبارتی اقتصاد یك كشور ورشكسته می تواند سیاست و جهت گیری فرهنگ در این كشور را تعیین كند. بدون توجه به رویكردهای ماركسیستی و كمونیسی می توان اقتصاد را تعیین كننده مشی دولت دانست زیرا اقتصاد ابزار اقدام، واكنش و یا انفعال در امورد سیاسی و فرهنگی است. كشورهای ثروتمندی همانند عربستان اقدامات فرهنگی و سیاسی را به پشتوانه اقتصاد غنی خود انجام می دهد. با این توضیح می توان گفت كه بخشی از روابط سیاسی اسلام آباد – ریاض رنگ و بوی اقتصادی دارد. در بین كشورهای اسلامی تنها پاكستان است كه با عنوان 'جمهوری اسلامی پاكستان' سلاح هسته ای دارد. این موضوع توجه سعودی ها را بسیار جلب كرده است. زیرا گفته می شود عربستان به دنبال خرید موشك هایی با قابلیت حمل كلاهك هسته ای از پاكستان است. گفته می شود كه مذاكرات مخفیانه ای بین عربستان و پاكستان برای خرید تسلیحات هسته ای وجود دارد كه هدف اصلی عربستان از این امر مقابله با برخی از قدرت های منطقه ای از جمله عراق، رژیم صهیونیستی و جمهوری اسلامی ایران است. ارتقای روابط شورای همكاری خلیج فارس و پاكستان نیز با رهبری عربستان هدایت می شود. در دورانی كه پاكستان به دلیل انجام آزمایش هسته ای از سوی امریكا مورد تحریم قرار گرفت عربستان روزانه 50 هزار بشكه نفت به اسلام آباد صادر می كرد. قرار است در جریان این سفر از شركت های عربستانی برای سرمایه گذاری در پاكستان درخواست كمك شود.

به لحاظ سیاسی در دوران حكومت طالبان بر كابل، امارات در كنار عربستان و پاكستان دولت طالبان در افغانستان را به رسمیت شناختند و با آن رژیم روابط سیاسی برقرار كردند. پاكستان و عربستان از رهبران اصلی در سازمان كنفرانس اسلامی هستند. همواره عربستان سعودی در جنگ هند و پاكستان و همچنین در موضوع استقلال بنگلادش از پاكستان از موضع اسلام آباد حمایت كرد. در سازمان كنفرانس اسلامی نیز تاكنون عربستان در موضوع كشمیر از پاكستان حمایت كرده است. در دهه 80 پاكستان و عربستان از مجاهدین افغان در برابر نیروهای شوروی حمایت كردند. در فعالیت های هسته ای، ریاض ضمن حمایت از فعالیت های هسته ای پاكستان، اولین آزمایش هسته ای این كشور در دهه 70 را ستود.

اكنون سیاست دو كشور در قبال بسیاری از مسائل منطقه ای و بین المللی همگرا است . یكی از موضوعاتی كه در مذاكره پرویز اشرف با مقامات سعودی جایگاه ویژه ای دارد بحث صلح در منطقه است و بی تردید اكنون تحولات در دو حوزه كشورهای عربی و افغانستان نقش تعیین كننده ای در صلح منطقه ای خواهند داشت. با آغاز انقلاب عربی در بحرین كشور پاكستان برخی از نیروهای خود را با تغییر تابعیت به استخدام نیروهای امنیتی بحرین درآورد تا از این طریق در برابر خیزش های مردمی این كشور به عربستان و خاندان سلطنتی بحرین كمك كند. این اقدام با واكنش محافل داخلی و اعتراض برخی از كشورهای منطقه ای مواجه شد اما موضوعی بود كه رضایت ریاض را در پی داشت. اكنون كه پس از یك سال دامنه بحران های عربی قوی تر از گذشته در ریاض احساس می شود عربستان می تواند از توان نیروهای پاكستانی در ادامه روند سلطنت آل سعود بهره مند شود. نیروهای نظامی پاكستانی در آموزش نیروهای عربستانی نقش ویژه ای ایفا می كنند. این امر به دلیل جمعیت بسیار زیاد پاكستان و تلاش برای كسب درآمد اهمیت اقتصادی قابل توجهی برای اسلام آباد دارد. از طرفی تحولات در افغانستان بخشی از سرنوشت صلح در منطقه را رقم می زند. عربستان سعودی را می توان یكی از دلال های قدرتمند بازی قدرت در افغانستان دانست كه با اقدامات و ابزارهای خود توانسته است در روند تحولات این كشور و بحث مذاكره طالبان با امریكا نقش مهمی برای خود تعریف كند. بخش دیگری از مذاكرات بین مقامات اسلام آباد – ریاض را ثبات منطقه ای تشكیل می دهد. بی تردید دلارهای حاصل از فروش نفت عربستان می تواند در جهت ثبات و یا بی ثباتی منطقه عمل كند.

عرصه دیگر روابط دوجانبه را روابط فرهنگی تشكیل می دهد. در این بخش دین مهمترین نقش را ایفا می كند و به عنوان بخشی از فرهنگ محسوب می شود. در سفر پرویز اشرف به عربستان تنها وزیر امور مذهبی نخست وزیر را همراهی می كند. در هر دو كشور گرایش های مذهبی مبتنی بر آموزه های اهل سنت وجود دارد و همین گرایش بخش مهمی از سیاست دو كشور را شكل می دهد. اما در روابط فرهنگی عربستان و پاكستان علاوه بر آنكه دین یك وجه اشتراك است، اقتصاد هم به موازات دین نقش اساسی ایفا می كند. در دوران حكومت ضیاء الحق بر پاكستان حمایت های عربستان از برنامه 'اسلامی سازی' در پاكستان یكی از عوامل موثر در سیاست های فرهنگی اسلام آباد بود. امروزه كمك به انجام فعالیت های آموزشی و فرهنگی پاكستان یكی از مهمترین عرصه های روابط دوجانبه را تشكیل می دهد. ساخت مساجد و مدارس مذهبی یكی از ابعاد مهم همكاری دو كشور است . مسجد فیصل در اسلام آباد كه به نام شاهزاده عربستانی ساخته شده است جلوه بارزی از همكاری فرهنگی را تشكیل می دهد.

برای مردم پاكستان نیز عربستان یكی از مهمترین مقاصد مهاجرت محسوب می شود زیرا علاوه بر آنكه عربستان برای مهاجرین پاكستان اهمیت مذهبی دارد می تواند بازار كار مناسبی محسوب شود. گفته می شود كه اكنون حدود یك و نیم میلیون مهاجر پاكستانی در عربستان سكونت دارند. این مهاجران در سال گذشته از درآمدهای خود حدود 7/2 میلیارد دلار پول به كشور خود فرستاده اند و گفته می شود كه در سال جاری میلادی این رقم به 3 میلیارد دلار خواهد رسید. همچنین سالانه حدود 200 هزار پاكستانی با سفر به عربستان مراسم حج عمره را به جای می آوردند و تقریبا به همین میزان مناسك حج تمتع را انجام می دهند.

تحقیق**م.پ**1358